OSTALI SEMINARSKI RADOVI
- PRAVO - |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ANGLOSAKSONSKO PRAVO
Anglosaksonski tip prava se iz Engleske, u kojoj je
ponikao, proširio, ne bez izuzetka, u zemlje engleskog govornog područja,
kao i u većinu zemalja koje su bile, ili su to još uvijek, pod političkim
uticajem Engleske . Valja istaći to da su zemlje čiji sitemi prava pripadaju
ovom tipu čuvale i njegovale sopstvenu tradiciju, ali da je u domenu procesnih
prava, organizacije sudstva, a naročito u praksi konkretnog odlučivanja,
engleski uticaj, ipak, preovlađujući . Sistem engleskog prava obilježen
je drugačijim kvalitetima nego što je tip sistema prava zemalja evropskog
kontinenta. Najdublje je obilježen ubažavanjem historije pravnih institucija
i uglavnom otuda proisteklim načinom pravničkog rezonovanja. Zahvaljujući
ostrvskoj izolovanosti, uticaj iz Evrope bio je ograničen, pa tako englesko
pravo ne poznaje ni recepciju rimskog prava ni proces kodifikacije. Zato
ovo pravo izgleda kao proizvod potresima neprekidane, smirene evolucije,
u kojoj sačuvana tradicija predstavlja osnov njegove vrijednosti. Nasuprot
logičkoj uređenosti prava, hijerarhiji njegovih izvora i deduktivnom zaključivanju,
koji odlikuju kontinetalno prava, u anglosaksonskom sistemu izvori prava
imaju uporednu vrijednost, a konkretna rješenja donose se na osnovu poznavanja
činjenica - a posteriori, u kontradiktornom postupku što ga odlikuje zaštita
ličnih prava uopšte, a naročito pravo odbrane okrivljenog . Pozivanje
presuda iz prošlosti nužno je ne samo zato što omogućava razumjevanje
savremenih sudskih odluka, već poglavito zbog toga što već izrečene presude
predstavljaju važeće, pozitivno pravo. Jer, jednom slučajevima, pa tako
predstavlja izbor prava. Ovo praksom ustanovljeno pravilo poznato je kao
„zakon precedenta" ili doktrina stare decisis - držati se onog što
je već presuđeno („neka odluka važi!").
Mnogo više od spoljnog označavanja spoljnog označavanja, uvažavanje historijskog
kontinuteta služi za razumjevanje sistema engleskog prava - specifičnosti
njegovih izvora umehanizama kojima se pravo stvara i primjenjuje, dakle
unutrašnje logike sistema, njegove stabilnosti, ali i klasifikacije pravnih
pojmova u terminologije što je pravna praksa doktrina koriste . Ipak,
kada se ako karakeristika sistema ističe historijski, kontinuitet, valja,
dabome, imati na umu da su se tradicionalna rješenja povlačila pred racionalnim
uvijek kad su to promjenjene društvene okolnosti i novonastale potrebe
zahtijevanja. Sudska praksa je kroz vijekove uspješno uravnotežavala nove
ideje i stare precedente, i tako obezbjeđivala pravu koje primjenjuje(i
stvara) potrebu elastičnost i aktuelnost, ne narušavajući pri tom autonomnu
sferu ljudskih sloboda i prava niti „zakon precednta".
Neodređenost izraza izvor prava, o kojoj je bilo riječi naprijed, postaje
još veća kada je u pitanju anglosaksonski tip prava. Izgleda kao da tamošnja
pravna nauka ne mari previše za stroge klasifikacije i precizne definicije
osnovnih pravnih pojmova. Mnogo veća pažnja poklanja se pokazivanju strukturalnih
i funkcionalnih veza među pravnim institucijama, što, uostalom, ovaj sistem
prava i razlikuje od drugih. Obično se izvori prava nabrajaju i pojedinačno
objašnjavaju. Jednu „listu" izvora prava, koju nerijetko navode angloamerički
pisci bilo da se sa njom saglašavaju ili da je osporavaju, sačinio je
Džon Čimpen Grej(Gray). On je najprije napravio opštu razliku između,
kako kaže, prava(the law), na jednoj strani, i izvora prava (the sources
of the law), na drugoj. Za njega se pravo sastoji od pravila što ih sudovi
autoritativni postavljaju svojim odlukama, dok izvori prava obuhvataju
izvesnu pravnu i nepravnu građu kojoj sudije uobičajeno pribjegavaju u
oblikovanju pravila što sačinjavaju pravo . Izvore prava, prema njegovom
mišljenu, tako čine akti zakonodavnih organa, sudsku precedenti, mišljenja
sturčnjaka, običaji i moralna načela koja podrazumjevaju i načela politike
koja se javno vodi . Uprkos tome što među pomenutim izborima zakonske
odredbe smatra obaveznim za sudove - što bi moglo da navede na zaključak
da se pravo sastoji iz dva ravnopravna djela: zakonskog i sudskog - Grej
ističe da je pravo samo ono koje stvaraju sudovi „unose život u mrtve
riječi zakona". Sve što prethodi sudskoj odluci jeste(samo) izvor
prava. Jer, prema riječima Bendžamina Hodlija(Hoadly) koje Grej navodi
, samo onaj koji imaapsolutni autoritet u tumačenju pisanih i nepisanih
jeste tvorac prava (law - giver), a ne onaj koji ih je prvi sročio - napisao
ili izgovorio.
2. Anglosaksonsko pravo
Različiti autori, razumije se, imaju drugačiji pristup, što navodi na
zaključak, ne mnogo određen, pa otuda ni upotrebljiv, da se pod izvorima
izvorima prava razumiju pojave raličite prirode. Tako se izvorima prava
označavaju, rekosmo, najrazličitiji spisi iz kojih se mogu dobiti obavještenja
o noramtivnom sadržaju prava. Smisao izvora odnosi se i na porijeklo važećeg
prava - ideje i činjenice iz kojih pravo stvarno nastaje i neprekidno
„teče" - kao što običaj, moral, religija, filozofse ideje, ugovori,
naučne rasprave, logika, čak gramatika, priroda stvari, razum, načela
pravde, individulana pravičnost, aktuelna politika i društvena kretanja.
Pored „neformalnih izvora prava" ili „osnovnih pravaca izvođenja
prava", kako se metapravno porijeklo prava ovdje označava, izvori
prava još i označavaju autorativne forme prava (authoritative sources).
Edvin Paterson (Patterson) ih određuje kao „akte i izjave (... ) zvaničnih
autoritateta(...) što imaju vrijednost prava ili kojima se daje pravno
priznanje pravilima što tu vrstu autoritateta nisu imala". S obzirom
na političku podjelu moći, u moderno doba ovaj autoritet imaju zakonodavstvo
i sudstvo. Još određenije, Edgar Bodenhajmer (Bodenheimer) izjednačava
izvore prava sa „zvaničnim, autoritativnim tekstovima iz kojih formalisana
pravna pravila obično izvode svoju snagu". Ovi, pravni izvori (legal
sources), kako ih naziva Džon Salmond, jesu u stvari, zakoni, ratifikovani
međunarodni ugovori i drugi konsezualni sporazumi, naredbe izvršene vlasti
i dekreti, sudijsko mišljenje, procedulana sudska pravila i, prema nekim
mišljenjima, običaji. Ostavljajući naučne rasprave po strani, za naše
potrebe i ne određujući bliže značenje riječi izvor, zakon i običaj. Zbog
pretežnog značaja sudske prakse i običaja, ovaj se sistem kvalifikuje
kao običajno ili precedentno pravo (common law).
Common law - opšte (običajno) pravo - često se identifikuje sa
sistemom engleskog prava u cijelini, mada predstavlja samo jedan, doduše
najstariji, dio. Pored opšteg prava, englesko pravo sadrži jos pisano
(zakonsko) pravo (statute law), sistem pravičnog prava (equity law) i,
prema nekim mišljenjima, kanonsko pravo. Potpuno izgrađeni, danas ovi
sistemi kao sastavni dijelovi engleskog prava postoje paralelno.
3. Common law
Vilijem Blekstone (Blackstone) određuje common law kao zajedničke
običaje kraljevstva. „Ovo nepisano ili opšte pravo" - piše - „pogodno
je podijeljeno u tri vrste:
1. Opšti običaji, koji su univerzalna pravila cijele kraljevine i čine
opšte pravo u njegovom striktnijem i uobičajenijem značenju;
2. Posebni običaji, koji se odnose na stanovnike pojedinih oblasti;
3. Običajno prilagođeni, posebni zakoni (the laws) koje su primjenjivali
posebni sudovi opšte i dosta široke jurisdikcije".
Opšte običaje kraljevstva u Blekstonovom smislu Alen (Caleton Kemp Allen)
izjednačava sa „fundamentalnim principima u pravnim odnosima, koji se
uglavnom ne nalaze u izričitim formulacijama, već čine nerazdovni dio
(... ) društvenih ustrojstava." Pretpostavke na kojima je englesko
pravo izgrađeno su „tako brojne i tako životne", da to - kako kaže
Alen - „vodi u iskušenje da se smatraju samoniklim plodovima narodnog
genija". Ali ovako jednostavna „teorija", u kojoj se common
law izjednačava sa običajnim pravom (customary law), ne može, prema nekim
mišljenjima, da objasni promjene i prilagođavanje precedentnog prava.
Imajući na umu američku pravnu tradiciju, Paund predlaže jednu, doduše
retoričku, „definiciju" common law-a podesnu da izrazi njegovu pravu
prirodu.
Za njega, common law,,(...) nije bilo koji skup čvrstih pravila ustanovljenih
u bilo kom utvrđenom vremenu ili od strane bilo kog određenog autoriteta;
to nije bilo koji skup autoritativnih, stalnih ili univerzalnih premisa
za pravno rasuđivanje, to nije bilo koji skup pravnih instituta za koji
možemo vjerovati da će imati dugu i slavnu budućnost kao oličenje pravde
među narodima engleskog govornog područja. To je prije naučena tradicija
o mjestu presuđivanja u političkoj zajednici samouprvnog naroda. Prije
je to naučena tradicija voljnog potčinjavanja autoritetu i moć da se rasuđuje
na osnovu srednjovjekovni podjela ili prastarih običaja, ili prema sporazumu
suverenog naroda da vlada prema objavljenim prinicipima uprave i pravde.
Za njega je common law u „osnovi način sudskog i, uopšte, pravičnog mišljenja,
način razmatranja pravnih problema prije negoli utvrđen skup definisanih
pravila(...)". U svakom slučaju, common law - čiju prirodu određuje
u poretku običajno porijeklo pravila, a kasnije sve više diskreciona vlast
sudova i neprikosnoveni autoritet precedenta kojima se drevna načela objavljuju,
potvrđuju i nova, na zahtijev vremena, stvaraju-jeste duh engleskog prava,
njegova prošlost, sadašnjost i budućnost. Uobličavanjem i stvarnim uvažavanjem
tradicionalnih načela common law-a nastala je dalekosežna i plodotvorna
ideja vladavine prava.
4. Zakonsko pravo
Pisano pravo na snazi (lex scripta, statute law, legislation) obuhvata
zakone koje donosi Parlament, akte Parlamenta koji nisu zakoni i pisane
akte upravnih i drugih državnih organa. U pisane zakone kraljevstva Blekston
ubraja „zakone, odluke i ukaze koje donosi kravljesko visočanstvo uz pristanak
Gornjeg i Donjeg doma u okupljenom parlamentu". Zakonodavstvo(legislation),
izraz koji ima šire značenje nego li riječ statute, Edvin Paterson upotrebljava
za označavanje „svih pravni normi koje promišljeno, i u tako mnogo izraza,
stvaraju autoriteti ovlašteni za takvu vrstu stvaranja".
U istom smislu, Bodenhajmer piše da u moderno doba termin legislation
obuhvata „svjesno stvaranje pravnih pravila od strane, za tu svrhu ustanovljenog,
državnog organa, koji tim pravnim pravilima daje jasan izraz u formalizovnam
pravnom dokumentu". Prema Rosovom mišljenju, „svako donošenje akata
na osnovu nadležnosti poznato je pod opštim imenom zakonodavstvo".
U širem smislu, dakle, zakonodavstvo obuhvata ne samo elemente Parlamenta,
„nego također i sve vrste podređenih i autonomnih akata bilo kako da se
zovu(...)". Evropskom shvatanju najviše odgovara riječ statut, koja
u engleskoj pravnoj terminologiji označava pisanepravne akte koje donosi
zakonodavni - kralj u Parlamentu. Bilo kako da se ovo pravo definiše,
jedno je sigurno - pisano pravo je drugačije naravi od samoniklog, i zato
je u teorijskom objašnjenju anglosaksonskog pravnog sistema jasno odijeljeno
i suprostavljeno opštem(običajnom) pravu. Zakoni se mogu razvrstati u
opšte i posebne, javne i privatne, one koji objavljuju i objašnjavaju
common law, tačnije običaje što ga čine, i one koji u njemu otklanjaju
nedostatke. Zakonodavstvo, isto tako, može biti suvereno i subordinirano,
odnosno autonomno i delegirano. Ne treba posebno naglašavati da je pisano
pravo imalo sopstvenu historiju, u kojoj je dugo vremena trebalo da „zakonodavno
pravo javne vlasti stekne opšte prizivanje". Malo broj zakona iz
vremena prije normadskog osvanja, kojima su se utvrđivali sporni običaji,
danas je, sasvim sigurno, bez značaja, naročito zbog toga što su arhive
izgubljene pa se njihova sadržina sa izvjesnošću ne može rekonstruisati.
Najznačajniji stariji pisani pravni akti jesu: klaredonske asize(1166.),
kojima je preuređen krivični postupak i uspostavljeno načelo velike porote;
Magna Charta (The Great Charter, 1215.), pravni akt ustavnog karaktera
i Drugi vesministarski statut (1285), kojim se mijenjaju neki instituti
građanskog prava, tačnije federalnog prava na zemlju. Učešće parlamenta
u izadavanju zakona postaje obavezno u XIV vijeku. Tek od tada, prema
mišljenju pravne nauke, može se smatrati da postoji prava zakonodavna
djelatnost, odnosno zakonsko pravo kakvo poznajemo u zemljama kontinentalne
Evrope. Pisana pravna pravila predstavljaju samo opšti i elastičan okvir
u kojem se presuđivanje rukovodi drevnim načelima „prava zemlje".
5. Pravičnost
Pravično pravo (equity) predstavlja skup pravila koja je prije reforme
iz 1873. donosio i primjenjivao sud lorda kancelara (Lord Chancellors
court, court of chancery, court of equity). Djelatnost posebnih sudova
ustanovljena je početkom XV vijeka, kada se pojavila potreba da se pravila
common law-a dopune ublaže ili usavrše. Prema riječima engleskog srednjovjekovnog
pravnika Kristofora Džermana (Germain), „u nekim slučajevima neophodno
je ostaviti po strani slovo zakona i slijediti ono što razum i pravda
zahtijevaju, pa je zarad toga pravičnost naložena(...) da omekša i ublaži
strogost prava". Uostalom, već je Ciceron uobličio maksimu, udomaćenu
u primjeni prava, Summum ius, summa iniuria, koja sadrži ideju da striktna
primjena izričitih i nepromjenjivih pravnih pravila, neublaženih pravičnošću,
vremenom može proizvesti veliku nepravdu. Budući da je kralj, zaštitnik
pravde, nadležnost ovih specijalizovanih sudova obuhvatila je poništavanje
očigledno nepravednih odluka sudova koji promjenjuju opšte pravo, kao
i lokalnih sudova, odlučivanje o osnovanosti uskraćivanja pravosuđa, davanja
pomilovanja i rješenje slučajeva koji nisu bili predviđeni „pravom zemlje",
odnosno za koje nije nije bio predviđen sudski nalog. Molbe i žalbe su
se podnosile kralju, odnosno kancelaru, uglavnom ona lica koja zbog strogo
formalizovanog postupka pred sudovima što su primjenjivali „pravo zemlje"
nisu dobili zaštitu svojih prava. Budući da se radilo o presudama donijetim
po pravilima common law sistema, kancelar, kraljev zastupnik za pravna
pitanja, ovlašćen je da, kada utvrdi osnovanost zahtjeva moliočevog, odlučuje
prema načelu ars aequi et boni. Cjeneći okolnosti konkretnog slučaja i
duh vremena, osnov za rješenje sporne situacije kancelar je nalazio u
sopstvenom shvatanju pravdei prirodnog prava, ali i u odredbama zabranjenog
rimskog prava. Tako su se rješavanjem po savjesti i pravičnosti katkad
ispravljale odredbe opšteg prava, a katkad stvarale nove i tako popunjavale
praznine u njegovom sistemu. Pravila pravičnosti danas predstavljaju poseban,
i skoro isključivo tehnički, sistem prava, tako da više nije moguće, kako
piše Alen, misliti o razlici između common law i equity u Engleskoj na
istovjetan način kao o razlici između ius strictum i aequitas u pravu
zemalja evropskog kontinent.
Zaključak
Kao i što sam spomenuo više puta u ovom radu, anglosaksonski tip prava potiče na školi engleskog pravnog sistema, te tako se širi nevezano za uticaj rimskog prava. Anglosaksonski tip prava do svog punog izražaja dolazi stvaranjem SAD i njenim političkim utjecajem na druge zemlje. Jedna od osnovnih karakteristika ovog sistema je što sudije imaju znatno veću slobodu u donošenju odluke i izboru sankcija. U SAD je bila i ostala cijenjena uloga suda tako da se ponekad govori i o sudokratiji. Zabilježeno je dosta slučajeva kada je Vrhovni sud donio odluku da neki akt predsjednika SAD nije u skladu sa ustavom ili zakonom pa ga je stavio van snage što nam jasno ilustruje nezavisnost suda. U Engleskoj i SAD za sudije se biraju najugledniji dugogodišnji pravnici i njihov moralni i drugi uticaj je nemjerljiv. U anglosaksonskom sistemu profesionalni sudija je odvojen od porote, odnosno žirija kako ga oni nazivaju, i imaju različite uloge. Razvojem tehnologije, posebno masovnih medija, satelitski TV programa, masovna kompjuterizacija, interneta, engleski jezik je postao jezik kojim se koristi cijeli svijet i on nam pomaže pri stvaranju „globalnog sela", dovodi do toga da tehnološko snažniji uveliko to koriste i utiču u više smjerova na slabije. To se može vidjeti iz teksta Statuta Haškog tribunala, Dejtonskog sporazuma te mnogih drugih ustava i zakona.
Literatura
1)W. Blackstone, Commentaries on the Laws of England, fourth edition, Chicago, Callaghan and Company, 1899.
2)C.K. Allen, Law in the Making, Oxford, Oxford University Press, 1964.
3)Kosta Čavoški ; Radmila Vasić, Uvod u Pravo, treće jedinstveno izdanje, Beograd, 2009.
4)Radomir D. Lukić ; Budimir P. Košutić, Uvod u Pravo, dvadesetpeto izdanje, Beograd, 2007.
5)Milan Galogaža ; Miroslav Mikeš, Teorija i praksa pravne države i Vladavina Prava, prvo izdanje, Banja Luka, 2008.
preuzmi
seminarski rad u wordu » » »
Besplatni Seminarski Radovi